Kripto fenomenlerine neden güveniliyor? Sosyal psikolojik bağlamda inceleme- Bölüm V

Takip ettiğiniz fenomen size “A” coin’ini önermekte. Arkadaşınız ise o coin’le ilgili dikkatli olmanız gerektiğini, tıpkı kişinin önerdiği eski coin’lerin birçok kişinin tüm parasını kaybetmesine yol açtığını söylüyor. Siz de yatırım yapmanın her daim içerisinde riskler barındırdığını, bu riskleri fark edebilecek kapasiteye sahip olduğunuzu ve şayet bir düşüş olursa öncesinde elinizdekileri satıp çıkabileceğinizi söylüyorsunuz. Ayrıyeten projenin yapay zekâ alanında önde gelen projelerden biri olacağını, bunun üstüne okumalar yaptığınızı (okumaların kaynağı takip edilen kişi) ve ileride 50x yapma potansiyeli olduğunu söylüyorsunuz.

Bir gün uyandığınızda aldığınız coin’in yüzde 40 paha kaybettiğini görüyorsunuz, projeyi size söyleyen fenomen geliştirici takımın coin sattığını, projenin beklentisinin bilakis içinin boş çıktığını ve satmanız gerektiğini, onun yerine “B” coin’i alarak zararlarınızı telafi edebileceğinizi söylüyor. Siz de projeyi geliştiren takım sattıysa burada bir dolandırıcılık olabileceğinden şüphelenip öbür coin’i alıyorsunuz ve birebir durum onda da yaşanmaya devam ediyor…

İnsanlar neden fenomenlerin daha evvel vermiş oldukları coin’ler tekraren sefer sıfıra hakikat gitmesine karşın onları dinlemeye devam ediyor? Rasyonel olan davranış en azından takip ettikleri fenomenleri değiştirmektir ancak tekrar de birebir şahıslar onları da dolandırmasına karşın takip etmeye, hatta onların fikirlerini savunmaya devam etmektedir.

Bilişsel çelişki teorisi

İnsanlar inanç, fikir ve davranışları ortasında daima bir tutarlılık arama gereksinimine sahiptir. Şayet birbiriyle çelişen iki öge bulunuyorsa şahıslar birini savunurken başkasını reddetmek zorundadır. Aksi takdirde birbiriyle çelişen iki fikir, inanç yahut davranış bireylerde rahatsızlık hissine ve gerginliğe neden olur. Var olan olumsuz hisleri engellemek için zihinsel bir gayret harcar, fikir ve davranışlarımız ortasında tutarlılık aramaya ya da yaratmaya çalışırız. Sigara ziyanlı diyen birisinin sigara içtiğinde bunu mantığa bürümesi bilişsel çelişkiyi engelleme uğraşına örnek olarak verilebilir.

Leon Festinger tarafından ortaya atılan bilişsel çelişki teorisine nazaran beşerler var olan bilişsel uyumsuzluktan kurtulmak ismine çeşitli stratejilere başvururlar:

• Çelişkili inanç, niyet yahut davranışlardan birisini yahut her ikisini de ortadan kaldırabilirler.
• Söz konusu çelişkiyi reddederek bir sorun olmadığını söyleyebilirler.
• Çelişki olduğunun farkında olmalarına karşın haksız çıkmamak ismine yeni açıklamalar getirmeye çalışabilirler.
• Sahip olduğu inanç, niyet yahut davranışları çürütecek yeni bilgilerden kaçınabilirler.
• Kişi ilgili inanç, niyet ve davranışları ne kadar çok sahiplenmişse çelişkiyi fark etme mümkünlüğü azalacak ve üstteki stratejilere başvurma mümkünlüğü artacaktır.

Kehanet gerçekleşmeyince

Festinger, Riecken ve Schachter (1956) tarafından gerçekleştirilen bir alan çalışması ilgili duruma örnek olarak verilebilir. Marion Keech isminde kâhin olduğunu argüman eden bir kişi, Clarion ve Cerus isimli gezegenlerden duyumlar aldığını ve 21 Aralık 1954 günü Lake City’de başlayacak olan bir tufanın bütün Amerika kıtasını yutarak kıyametin kopacağını söylemektedir. Kısa mühlet içerisinde beşerler Mrs. Keech’e inanmaya başlamış ve kıyametin sahiden de olacağını düşünen Seekers isimli bir tarikat ortaya çıkmıştır. Festinger ve arkadaşları da müşahede yapmak üzere güya onlara inanıyormuş üzere yaparak tarikatın içerisine sızmışlardır. Mrs. Keech tarikatında bulunan bireylere onunla kalmaya ve ona inanmaya devam ederlerse kendilerini uzayın derinliklerine götürecek bir uzay aracı geleceğini söylemiş ve beşerler da onun telaffuzlarına inanmışlardır. Gelen vahiylerle birlikte birçok kişi işlerinden ayrılmış, külte inanmayan yakınlarıyla bağlantılarını sonlandırmış, sahip oldukları birçok şeyi satmış ve tarikata bağışlamıştır. 21 Aralık günü ise kestirim edebileceğiniz üzere kıyamet kopmamıştır. Olağan kurallar altında kehanetin gerçekleşmemesinin akabinde insanların Mrs. Keech’e reaksiyon göstereceğini, tahminen de ona linç teşebbüsünde bulunacağını beklememiz gerekir ancak tarikat üyelerinin birçoğu beklenenin bilakis tarikata ve inançlarına bağlılıklarını yitirmemiş, duaları ve bir ortada kalmaları sonucunda kıyameti engellediklerine inanmaya başlamışlardır. Tarikata olan inancı daha zayıf şahıslarsa onları takip etmeyi bırakmış ve kandırıldıklarını belirtmişlerdir.

Aptal yerine konduğunu düşünmektense…

Muhtemelen bu deneyi okuduğunuzda Türkiye’deki kripto topluluğundan yazımızın başındaki üzere örnekler aklınıza gelmeye başlamıştır. Beşerler kripto fenomenlerinin söylediklerini ilahi bir buyrukmuşçasına dinlemektedir. Yaptıkları yatırım ölçüsü (para, vakit, propaganda) artıkça fenomenler tarafından verilen bilgileri sahiplenme ölçüleri da artmaktadır. Örneğin birçok fenomen insanların onları takip etmeye devam etmesi ismine çeşitli stratejilere başvururlar. “A” coin’in 30 Kasım’da gelecek haberle 3x yapacağını söyler, 30 Kasım’da ilgili olay gerçekleşmediğinde ise proje takımının haberi piyasalar uygun vakitte olmadığından beklettiği palavrasını söylerler. Aslında halihazırda iki ay beklemiş ve parasının birçoklarını yatırmış şahıslar de fenomenin attığı bu palavrası sahiplenmeye daha yatkın hale gelirler. Zira iki ay boyunca hem vakit kaybetmiş hem de ziyanda beklemiştir. Aptal yerine konduğunu düşünmektense kendisini haberin ertelendiği fikrinin hakikat olduğuna inandırmak ister. Üstelik arkadaşlarının yahut oburlarının ihtarları karşısında birçok kişinin savunmaya giriştiği düşünülürse bu noktada haksız olduklarını kabullenmek onlarda rahatsızlık hissine ve ruhsal gerilime yol açacaktır. Bu noktada şahıslar de belli stratejilere başvururlar. Haksız olduklarını kabul etmek yerine fenomenin telaffuzlarını yasallaştırmaya, o fikri savunan öbür bireylerle kendi düşündüklerini doğrulamaya çalışabilirler. Coin’i alma kararını kişisel araştırmaları sonucunda verdiklerini söyleyebilirler. Yaptığı kusurun kıymetli olduğu istikametinde (hatalarımdan ders aldım ve bir daha yapmayacağım) kendilerini kandırabilirler.

Gerçekten de 50x yapabilir mi?

Sahip olduğumuz inançlar boşa çıktığında, kandırıldığımızda, vakti geri alamayacağımızda (fenomeni dinledikten sonra iki ay ziyanda beklemek) bilişsel çelişkiye yakalanabiliyoruz. Pekala bu bilişsel çelişkilerden nasıl kaçınabilir?

Öncelikle daha evvelki yazılarımızda da bahsettiğimiz üzere kendinizi finansal okuryazarlık manasında geliştirmek zorundasınız. Bir hususta fikriniz olmadığında kandırılma ihtimaliniz de artmaktadır. Bir coin’in sahiden de 50x yapabilmesi için gerekli şartları (trendler, likidite, vesting süreçleri vb.) öğrendiğinizde bunun o kadar kolay bir şey olmadığını anlayacak ve daha az risk alabileceksiniz.

Dışarıdan aldığınız her bilgiye kuşkuyla yaklaşmalı ve araştırmalısınız. X (eski ismiyle Twitter) üzere toplumsal medya araçlarında birçok bilgi dolaşmakta lakin bunlardan hangilerinin hakikat olabileceğini araştırmak sizlere kalıyor. Şayet bir alım fikrinden gereğince emin değilseniz ve sizde rahatsızlık hissi yaratıyorsa onu almamak en gerçek yol üzere gözükmektedir.

Sahip olduğunuz fikirleri arkadaşlarınızla ya da bu alandaki bilgisi emniyetli olduğu düşünülen başkalarıyla (kripto para reklamı yapmayan ve insanları eğitmeyi amaçlayan) objektif bir formda kıyaslamaya çalışabilirsiniz. Sizi rahatsız hissettiren, ruhsal gerilime sokan bir durum varsa kandırılıp kandırılmadığınızı test etmek maksadıyla bu durumu yakınlarınızla yahut hususla ilgili bilgisi olmayan birisiyle paylaşabilirsiniz. Kandırılmak ve aptal yerine koyulduğunu düşünmek rahatsız edici olabilir ama zararın neresinden dönerseniz kârdır.